Першы касманаўт суверэннай Беларусі вярнулася на Зямлю. Як завяршылася зорнае падарожжа Васілеўскай

Два тыдні за палётам у космас першай беларускі Марыны Васілеўскай сачыла не толькі ўся Беларусь, але і ўся Расія. Ды і ў астатнім свеце з цікавасцю паглядалі, як прадстаўніца невялікай еўрапейскай краіны, не з’яўляючыся прафесійным касманаўтам, упэўнена і мужна, і пры гэтым чароўна ўсміхаючыся, пераадольвала ўсе складанасці касмічнага палёту. Адной з самых рызыкоўных яго частак спецыялісты называюць пасадку апарата, які спускаецца. Аб тым, як гэта адбывалася, карэспандэнт БЕЛТА назіраў у Цэнтры кіравання палётамі дзяржкарпарацыі "Раскосмас", размешчаным у падмаскоўным Каралёве.

Праз церні - да зорак і назад

Марыне Васілеўскай давялося парадкам  пахвалявацца ў пачатку яе касмічнай адысеі, хоць яна ні разу не падала выгляду: верагодна, адыгралі ролю і яе характар, і вопыт мінулай работы ў авіякампаніі "Белавія", які прадугледжвае гатоўнасць да любых нечаканасцей. Вядома ж, экіпаж, у склад якога ўваходзілі таксама камандзір Герой Расіі і ўраджэнец Беларусі Алег Навіцкі і астранаўт НАСА грамадзянка ЗША Трэйсі Дайсан, таксама рыхтавалі да розных няштатных сітуацый. У тым ліку і да той, калі старт, запланаваны на 21 сакавіка, быў адменены аўтаматыкай літаральна за некалькі секунд да пуску ракеты-носьбіта "Саюз-2.1а".

У выніку запуск пілатуемага транспартнага карабля "Саюз МС-25" паспяхова адбыўся ў рэзервовы дзень 23 сакавіка, аднак з-за гэтага шлях да Міжнароднай касмічнай станцыі расцягнуўся на двое сутак: балістычныя ўмовы больш не дазвалялі правесці стыкоўку па запланаванай першапачаткова звышкароткай двухвітковай схеме, якая займае 3,5 гадзіны. Прыйшлося скарыстацца традыцыйнай двухсутачнай схемай палёту. Як сцвярджаюць спецыялісты, традыцыйны шлях да МКС хоць і доўгі, але надзейны: на кожным этапе можна зрабіць карэкціроўкі, калі нешта пойдзе не так. Аднак для касманаўтаў гэта было даволі цяжкае выпрабаванне: караблі "Саюз" пры ўсіх іх добрых якасцях маюць адзін істотны недахоп - яны цесныя: на кожнага з трох членаў экіпажа з улікам бытавога адсека прыпадае ўсяго па 1,2 кубаметра свабоднай прасторы. У дадатак карабель увесь час верціцца, пастаянна  правяраючы на трываласць вестыбюлярны апарат касманаўтаў.

Як рыхтаваліся да пасадкі

На шчасце, далейшае 12-дзённае знаходжанне Марыны Васілеўскай на МКС і вяртанне экіпажа на Зямлю абышлося без сюрпрызаў. Падрыхтоўку да пасадкі пачалі практычна адразу ж пасля прыбыцця на станцыю. Гэта было звязана ў тым ліку і з тым, што вяртацца экіпажу трэба было на караблі "Саюз МС-24", які быў запушчаны да МКС яшчэ ў верасні 2023 года. Таму трэба было перанесці з аднаго карабля на другі  індывідуальныя лажаменты касманаўтаў, іх скафандры, правесці прафілактыку механізмаў герметызацыі векаў люкаў, падзарадзіць ад сонечных батарэй неабходныя прыборы, перанесці вяртаемае  абсталяванне, уключаючы ўзоры, атрыманыя ў выніку праведзеных эксперыментаў на арбіце. Да таго ж змяніўся і склад экіпажа: з Марынай Васілеўскай і Алегам Навіцкім замест амерыканкі Трэйсі Дайсан на Зямлю вярталася яе суайчынніца Лорэл О'Хара, якая знаходзілася на МКС у працяглай экспедыцыі.

Задоўга да пасадкі пачалі рыхтавацца да яе і на Зямлі: яшчэ за 10 сутак былі ўдакладнены папярэднія разлікі па траекторыях спуску з улікам апошніх даных аб бягучай арбіце МКС і характарыстык прыстыкаванага карабля. Гэта абумоўлена тым, што маса-цэнтровачныя характарыстыкі апарата мяняюцца, паколькі разам з касманаўтамі на Зямлю вяртаюцца карысныя грузы са станцыі.

За некалькі дзён да асноўнага і запаснога месцаў пасадкі накіраваліся пошукава-выратавальныя групы, у склад якіх увайшлі медыкі і амаль 200 расійскіх ваеннаслужачых, а таксама верталёты Мі-8, самалёты Ан-12 і Ан-26, наземная тэхніка, у тым ліку пошукава- эвакуацыйныя машыны ПЭМ-1 і ПЭМ-2 "Сіняя птушка". Яны заступілі на паветранае і наземнае дзяжурства паблізу населеных пунктаў Жэзказган і Аркалык у Казахстане для своечасовага выяўлення апарата, які спускаецца, і гарантавання бяспекі экіпажа карабля "Саюз МС-24".

Умоўна мяккае прызямленне

Вяртанне на Зямлю касманаўтаў праходзіць у некалькі этапаў. Пасля таго як экіпаж перайшоў з МКС на "Саюз МС-24", пачаўся працэс закрыцця люкаў, і каля 7 раніцы 6 красавіка карабель адчаліў ад станцыі.

Прыкладна праз 2,5 гадзіны пасля расстыкоўкі "Саюз МС-24" уключыў рухавікі для пачатку планавага звядзення з арбіты Зямлі. Рухавікі ажылі ўсяго на 4,5 мінуты: працягласць іх работы разлічваецца з вельмі высокай дакладнасцю. Як гавораць спецыялісты, промах уключэння рухавіка карабля на тармажэнне нават на адну секунду мяняе пункт пасадкі на 8 км.

Прыблізна праз паўгадзіны руху карабля ў бок Зямлі адбылося раздзяленне "Саюза МС-24": спускаемы апарат аддзяліўся ад бытавага і прыборна-агрэгатнага адсекаў. І практычна адразу ж ён апынуўся ў шчыльных слаях атмасферы.

Увайшоўшы ў атмасферу на вышыні 100 км, апарат, які спускаецца, праходзіць праз самы складаны і нярэдка каварны этап: вакол яго ўзнікае плазменны шар з тэмпературай некалькі тысяч градусаў. З-за гэтага на некалькі мінут цалкам страчваецца сувязь з экіпажам, які адчувае каласальныя перагрузкі да 4G. І менавіта ў гэты час аўтаматыка, якая кіруе спускам, вырашае, ці можа яна забяспечыць прызямленне спускаемага  апарата ў пункце з зададзенымі каардынатамі. Калі аўтаматыка адключаецца, то апарат зрываецца ў так званы некіруемы балістычны спуск. Устанавіць жа, па якой траекторыі рухаецца апарат, можна толькі пасля аднаўлення радыёсувязі. У выпадку балістычнага спуску пасадка адбываецца ў запасным раёне, плошча якога значна большая за асноўны раён прызямлення, а значыць, патрабуецца і больш часу для выяўлення экіпажа.

На шчасце, у адрозненне ад старту, на пасадцы аўтаматыка не падвяла: прызямленне апарата адбылося штатна 6 красавіка ў 10.17 па мінскім часе прыблізна за 150 км на паўднёвы ўсход ад горада Жэзказган. Мяккую пасадку забяспечылі асноўны парашут плошчай 1 тыс. кв.м, які раскрыўся на вышыні некалькіх кіламетраў і значна знізіў скорасць спуску, а таксама спецыяльныя рухавікі, якія ўключаюцца за некалькі метраў да прызямлення. Зрэшты, пасадку можна называць мяккай толькі ўмоўна. У гэты момант касманаўты ніколі не размаўляюць, паколькі ад удару аб Зямлю, які па сіле параўнальны з сутыкненнем легкавога аўтамабіля з грузавіком, ёсць вялікая верагоднасць прыкусіць сабе язык ці нават вывіхнуць сківіцу.

Практычна адразу ж пасля пасадкі побач са спускаемым апаратам прызямліліся верталёты, ратавальнікі адкрылі люкі. Спачатку з капсулы апарата яны дапамаглі выбрацца камандзіру Алегу Навіцкаму, затым - Лорэл О'Хары. Апошняй пакінула спускаемы апарат Марына Васілеўская.

Касманаўтаў перанеслі і пасадзілі на крэслы, экіпаж пачалі аглядаць урачы, вымяраць пульс і ціск. Тут жа ў Марыны Васілеўскай у руках аказаўся сцяг Беларусі. Знамянальна, што Алег Навіцкі быў з беларускім сцягам: яго выява красавалася на кепцы касманаўта, тады як на рукаве скафандра была нашыўка са сцягам Расіі.

Адразу ж пасля пасадкі Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка павіншаваў экіпаж з вяртаннем на Зямлю. Кіраўнік дзяржавы запрасіў увесь экіпаж карабля і людзей, якія ажыццяўлялі падрыхтоўку да палёту, у госці ў Беларусь.

"Людзі, шануйце Зямлю!"

Аднымі з першых, хто акрамя ўрачоў і ратавальнікаў аказаўся побач з касманаўтамі, былі беларускія журналісты. Некаторыя з іх нават аказвалі экіпажу пасільную дапамогу. Натуральна, прадстаўнікі СМІ сталі першымі, хто пагутарыў з Марынай Васілеўскай на Зямлі.

"Беларусь, дзякуй за падтрымку!" - сказала Марына Васілеўская ў першым інтэрв'ю. "Жадаю ўсім людзям на Зямлі, каб яны шанавалі і бераглі ўсё тое, што мы маем", - падкрэсліла яна.

"Мы ведалі, што нас чакаюць на Зямлі, і гэта грэла душу. Беларусь тут, я вельмі рада. Можна было яшчэ палятаць пару тыдняў, але Зямля чакае", - дадала першы касманаўт Беларусі.

Трэба дадаць, што і для беларускіх СМІ палёт першага касманаўта Беларусі стаў вельмі складанай місіяй. Асвятляючы такую важную для незалежнай дзяржавы падзею, каманда рэпарцёраў з асноўных мас-медыя была на самых важнейшых пунктах: у Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў у Зорным гарадку, ЦКП, на Байкануры і нават у стэпе Казахстана пры пасадцы, куды яны дабраліся, нават нягледзячы на рэкордную паводку, якой, паводле сцвярджэння казахстанскага лідара Касыма-Жамарта Такаева, не было ў гэтых мясцінах больш за 80 гадоў.

Карэспандэнты БЕЛТА таксама знаходзіліся ў эпіцэнтры ўсіх падзей, падрабязна расказвалі і паказвалі тое, што адбываецца. Дзякуючы зладжанай рабоце каманды БЕЛТА на сайце, у тэлеграм-канале і сацсетках агенцтва можна было ў рэжыме рэальнага часу назіраць падрыхтоўку касманаўтаў, старт касмічнага карабля, яго стыкоўку з МКС і вяртанне экіпажа на Зямлю. Пры гэтым журналісты гэтак жа, як і ўся краіна, перажывалі і радаваліся за касманаўтаў.

Касмічная работа

Ініцыятарам агульнанацыянальнага праекта падрыхтоўкі першага беларускага касманаўта стаў Прэзідэнт Аляксандр Лукашэнка. Ідэя была падтрымана Прэзідэнтам Расіі Уладзімірам Пуціным, які амаль два гады таму даў даручэнне забяспечыць падрыхтоўку і касмічны палёт прадстаўніка Беларусі. Хутка стала зразумела, што ў космас наша краіна першай адправіць жанчыну. Увесь працэс адбору прэтэндэнтаў і іх падрыхтоўкі праходзіў пад асабістым кантролем кіраўніка беларускай дзяржавы.

Назначаная ў асноўны экіпаж Марына Васілеўская не стала проста касмічным турыстам. На МКС яна выконвала навуковую праграму, распрацаваную Нацыянальнай акадэміяй навук сумесна з "Раскосмасам" і Расійскай акадэміяй навук. Праграма ўключала сем эксперыментаў - пяць навукова-даследчых і два адукацыйныя. Даследаванні праводзіліся ў галіне біялогіі, фізіялогіі, аўтаномнага функцыянавання касмічных станцый, дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі з выкарыстаннем фота- і відэаспектральнай апаратуры беларускай вытворчасці, што знаходзіцца на МКС. Даследаваліся таксама лактаферын і прабіётыкі, вырабленыя навуковымі арганізацыямі НАН, для іх далейшага магчымага выкарыстання ў стварэнні прадуктаў харчавання для касманаўтаў.

Як заявіў журналістам яшчэ на перадпасадачным брыфінгу намеснік начальніка аэракасмічнай дзейнасці НАН Беларусі Іван Буча, Марына Васілеўская поўнасцю выканала сваю касмічную работу. "Я атрымліваў інфармацыю і аб мерапрыемствах усёй праграмы палёту. Усё запланаванае на касмічны палёт, усе эксперыменты выкананы", - сказаў ён. Пра тое, якія вынікі далі гэтыя даследаванні для Беларусі, і не толькі для яе, мы даведаемся ўжо ў хуткім будучым.

Эдуард ПІВАВАР,

БЕЛТА.