– Галубка мая, – спрабуе ўсміхнуцца да мяне Сяргей Сцяпанавіч. – Ты хочаш пачуць, як гэта было? А навошта? Я так многа гадоў спрабую забыць і не магу. Не дай Божа такое бачыць, ды яшчэ дзіцяці. Па сёння ў вачах стаіць.
Гэта было ў сорак першым, немцы да нас хутка прыйшлі. У чатыры гадзіны раніцы вайна пачалася, а яны, гады, недзе ў абед ужо тут былі. Проста імгненна. Салдаты нашы адступалі, а дваіх салдацікаў адна жанчына ў сябе ў гумне схавала. Дык каб яны сядзелі там ціха і не высоўваліся, то і ўцалелі б. Але ж, як толькі немцы ў вёску прыехалі, хлопцы тыя выбеглі з таго гумна і – у жыта. А адтуль страляць пачалі. Ну немцы і расправіліся з імі хутка. Аднаго адразу ў жыце забілі, а другі дабегчы да лесу паспеў і там куля дагнала.
Раз’юшыліся фашысты і солтысу загадалі сказаць, якія ў сяле ёсць актывісты. Той назваў. І вось немцы з усяго сяла сагналі мужыкоў, а жанчынам з дзецьмі загадалі дома сядзець, а то пастраляюць. Вось і мы з мамай сядзелі ў пакоі на падлозе. А каля вакна на вуліцы стаяў немец. Яны каля кожнай хаты стаялі, наогул усю вёску ацапілі. Людзі думалі, што ўсю вёску спаліць хочуць. Дык вось, сядзімо мы з мамай, а мне на двор захацелася, я хацеў выбегчы, а тут бачу, немец праз вакно на кухню да нас залез і яйкі выбірае, што на паліцы стаялі. Убачыў мяне, зарагатаў і далей яйкі бярэ. Я спалохаўся, пабег зноў да мамы. “Немец, – кажу, – на кухні”. Мама сказала, каб я нікуды не хадзіў, сядзеў каля яе. Вось мы бачым, як на вуліцы прама перад нашым акном сабралі ўсіх мужыкоў і па аднаму на дапрос выводзяць пад грушу. А другія немцы на лаўцы нашай сядзяць. Яна такая шырокая была. Сядзяць і чакаюць, калі дапрос начальнік іхні скончыць. Вось усіх дапрасілі, а чатырох актывістаў нашых асобна паставілі. Гэта былі Іван Лаўрашук, хлапчак-камсамолец 17 гадовы Міша Цалюк, ляснічы Лявон Свейка і Міхаіл Леанард, старшынёю сельсавета нашага быў. Хацелі яшчэ дачку Лаўрашука забіць, але пашкадавалі потым. Яна таксама была камсамолкай, але немцы пра гэта не ведалі, а солтыс не выдаў. Вось павялі тых чатырох на наш агарод праз дарогу, паставілі ў радок і расстралялі з кулямётаў. Не крычалі яны, не прасіліся, моўчкі смерць прынялі. Хлапчука таго спачатку толькі паранілі, і ён спрабаваў падняцца, а немец падышоў і выстраліў у яго яшчэ раз. Мы з мамай анямелі, гледзячы на ўсё гэта. Стаялі, як аслупянелыя ля вакна і гаварыць нічога не маглі. А ўжо ж як мне было страшна! Вы сабе ўявіць не можаце. Я ж дзіця зусім, а тут на маіх вачах такое робіцца.
Потым усе немцы сабраліся і паехалі. Тата наш дадому прыйшоў. А немцы на лаўцы нашай пакінулі дзве гранаты. Мужыкі ўбачылі і рашылі, што тыя паганцы знарок іх пакінулі, каб праверыць, як адрэагуюць у сяле. І неўзабаве едуць на матацыкле. А ім насустрач мужыкі нашы з тымі гранатамі: “Вось вы забыліся, аддаем вам”. Тыя пасмяяліся, забралі і паехалі.
Як толькі яны з віду скрыліся, жанчыны прыбеглі на месца расстрэлу. Ах як жа яны галасілі, які енк тут стаяў, хіба ў небе чуваць было. Маці таго хлапчука абдымала яго, цалавала твар, крычала: “Сыночак, сыночак, устань…” а як ён ўстане, калі сэрца кулі прабілі.
Пахавалі тых забітых там жа, на нашым агародзе. У прасціны завярнулі і пахавалі. А ўжо потым, пасля вайны перахавалі ў Ялоўцы. Там наш прыход быў, але ў вайну царква згарэла, і ўсе дакументы нашы пагарэлі.
А ў Цалюкоў быў яшчэ адзін сын, Іван, ён і мой старэйшы брат, таксама Іван, яшчэ перад вайною ў 1940 годзе ў армію пайшлі. І яны былі камсамольцамі. Пэўна, каб не армія, то і іх расстралялі. Служылі ў Расіі, там іх і вайна напаткала. Абодва Іваны не вярнуліся дахаты. Бацька потым запыты пасылаў у архіў, прыслалі паперу, што без вестак прапалі.
Цалюкі два сына страцілі. І яны, і мае бацькі так ніколі і не даведаліся, дзе старэйшыя сыны галовы склалі. Можа, дзе ў канцлагеры замучылі ці ў печы спалілі. Мама доўга плакала, чакала, але не дачакалася.
Солтыс той прадаваў людзей разам са сваім сынам. Дык пасля расстрэлу таго сына людзі злавілі і ў кагось трымалі, але ён уцёк. Потым дзесь згінуў. Ніхто яго не бачыў. А яго бацьку пасля вайны нашы арыштавалі і расстралялі. А родныя іх уцяклі ў Польшчу.
Сяргей Сцяпанавіч расказвае мне аб тым, што вось ужо 8 гадоў, як аўдавеў. Пра тое, якой працавітай і шчырай была яго жонка, якіх добрых сыноў яму нарадзіла. І Аляксандр, і Сяргей не забываюць пра бацьку, наведваюць, тэлефануюць. І чатыры ўнука таксама цікавяцца здароўем дзеда, па магчымасці наведваюць, прывозяць сваіх дзетак, ужо дзедавых праўнукаў. А дзед і сам не сумуе. Кожны дзень знаходзіць для сябе занятак, бо яго рукі без работы ну ніяк не могуць. Так быў навучаны з дзяцінства, і сваіх сыноў заўсёды вучыў не баяцца ніякай работы і жыць сумленна. Бацькоўскі наказ сыны нясуць па жыцці дастойна, і сорамна за іх не было ніколі.
Ядвіга КОБРЫНЕЦ
Фота аўтара