Лета – пара, калі сонейка пасылае на зямлю свае гарачыя промні, калі цешыцца яго пяшчотным дотыкам усё жывое. На адцвіўшых садах з’яўляецца завязь будучых пладоў, у лясах спеюць суніцы, у птушыных гнёздах пішчаць птушаняты, чакаючы клапатлівых матуль з кормам, на росных лугах граюць на сваіх "скрыпках” зялёныя конікі, не сціхае птушыны спеў…
Якім ён быў, той апошні перадваенны дзень у чэрвені 1941-га? Ды такі ж, як і сёння. І неба было блакітнае, і сонейка гарачае, і цёплы ветрык, і жыта налівалася коласам, і травы лажыліся ў пакосы, і смех дзетвары не сціхаў да самага змроку…
Што маглі адчуваць дзеткі, пачуўшы першы раз слова “вайна”? Напэўна, яно тады нічога для іх не азначала. Хіба толькі палохалі матуліны слёзы і сур’ёзнасць таты. Але ўжо вельмі хутка ў поўнай меры пазналі, што тоіць у сабе гэтае кароткае слова.
Тыя дзяўчынкі і хлопчыкі, па чыіх лёсах каваным ботам прайшлася вайна, даўно пастарэлі, а многіх, на жаль, ужо няма на свеце. А хто, дзякаваць Богу, яшчэ жывы, па сёння носіць у сабе тую балючую памяць, а яна ўсё часцей адносіць іх у дні мінулыя, туды, дзе блукае па зруйнаваных дарогах вайны басаногае і галоднае дзяцінства. Тыя страшэнныя ўспаміны, калі блукала па пятах смерць, калі кожны дзень мог стаць астатнім, назаўсёды засталіся апёкамі на сэрцы і па сёння крываточаць у душы. Балюча слухаць тыя ўспаміны, бачыць заплаканыя вочы старэнькіх дзядуль і бабуль, але яны прагнуць падзяліцца гэтым болем з намі, тымі, каму пашчасціла нарадзіцца і расці пад спеў матулінай калыханкі, а не пад выбухі бомбаў і брэх нямецкіх аўчарак. Бо трэба памятаць, бо нельга забыць!
Застаўся маленькі хлопчык
Надзейка Крыштофік (Надзея Захараўна Кавальчук), нарадзілася 3 жніўня 1932 года за 8 гадоў 10 месяцаў і 19 дзён да вайны ў вёсцы Грыцкі.
– Нас трое было: старэйшы брат Якаў, я і малодшая сястра Зіна, – пачынае свой горкі аповед Надзея Захараўна. – Раніцай нас пачала будзіць мама: “Хутчэй , уставайце, дзеткі, вайна пачалася”. А мы спрасонку, падымацца не хочацца, і да вайны нам няма ніякай справы. Але мама так моцна крычала, такая была напалоханая, што мы хуценька паўскоквалі з ложкаў, апрануліся. “Хутчэй, дзеткі, бяжым хавацца, – гаварыла мама, і мы пабеглі да суседа ў склеп. Мама хлеба з сабою ўзяла трошкі. Суткі сядзелі ў тым склепе. А потым у лес пабеглі, тры дні там жылі, літаральна пад кустом. Было страшна, але мы яшчэ цалкам не ўяўлялі сабе, што адбываецца навокал. Тата наш пайшоў сена касіць, а мы засталіся ў лесе. Прыйшоў потым нейкі чалавек, сказаў, што немцаў ужо няма ў вёсцы. Калі мы вярталіся дадому, убачылі трох забітых чалавек. Думалі, што сярод іх і тата наш, напалохаліся вельмі. Але гэта былі салдаты. Мусіць, у перастрэлцы іх немцы пазабівалі. Падышлі да сяла, а каля балота людзі сабраліся. І немцы. Вось тады мы першы раз іх пабачылі. З аўтаматамі, рукавы закасаныя. Мы проста аслупянелі ад страху. Яны ў той дзень расстрэл учынілі. Забілі шасцярых чалавек: ваеннага афіцэра Зайцава, яго жонку і яшчэ чатырох. Засатўся маленькі хлопчык, сын Зайцавых – Барыс. Ён сядзеў каля забітых бацькоў і плакаў. Гібель бацькоў так узрушыла дзіця, што ён некалькі дзён не мог гаварыць. Цяжка нават уявіць, што перажыло дзіця, калі на яго вачах вялі расстрэльваць бацьку і маці. Яго забраў адзін наш вясковец. А потым узяла да сябе адна бяздетная сям’я са Свіслачы. Але і там хлопчык жыў нядоўга. За ім цётка прыехала, і сям’я тая вымушана была аддаць дзіця родным.
Нашу вёску спалілі
Надзея Захараўна надоўга замаўкае, сядзіць, падпершы рукою твар, дзве глыбокія маршчынкі з’яўляюцца над пераносіцай. Яна ўспамінае. Я маўчу, не хачу лішні раз хваляваць.
– Мы баяліся ў хаце лямпу запальваць. Вокны ўвесь час былі завешаны, – расказвае далей бабулька Надзея. – Бацька забіў парася, а солтыс прывёў немцаў, і тое парася забралі, а тату вельмі білі моцна. Мы бачылі, але сядзелі ў кутку, трэсліся ад страху, але нават плакаць баяліся.
Трохі пазней немцы сабралі маладых хлопцаў і дзяўчат, загналі ў вялікае гумно. Пазганялі ўсіх кароў з вёскі і спачатку сказалі, што моладзь тая пагоніць кароў у Ломжу. А потым нешта ў тых нелюдзяў памянялася, і яны хацелі спаліць тое гумно разам з людзьмі. Што ў вёсцы рабілася! Людзі сабіралі дома хто што мог: яйкі, масла, сыр, малако і панеслі немцам, каб выкупіць, хто сына, хто дачку. Гады тыя спачатку не згаджаліся. Прадукты забралі, а выпускаць нікога не хацелі. Мацяркі плакалі, благалі і нарэшце немцы злітаваліся, адпусцілі.
Усяго хапала, пакуль тут немцы гаспадарылі. Людзі ў страху жылі, асабліва за жыццё дзяцей баяліся. А як было нам, дзецям! Пачуем дзе як немцы “гіргічуць”, дрыжымо, хаваемся. Але потым ужо трошкі прывыклі. Божачка, да чаго ж толькі людзі не прывыкаюць! Самае страшнае было спачатку, як толькі вайна пачыналася. Мы, малыя, ужо хутка зразумелі, што азначае гэтае слова. Не прывядзі Гасподзь, каб калі-небудзь яшчэ такое паўтарылася. Вайна – гэта ж такое гора, такая бяда! Колькі людзей загінула! На фронце паляглі салдаты дык яны Айчыну абаранялі, а людзей безабаронных за што знішчалі? Дзетак малых і то не шкадавалі. Нелюдзі, звяры, як іх зямля насіла!
Калі ўжо адступалі немцы, усе вяскоўцы ў пушчу паехалі. Сем дзён там былі, а потым хтосьці сказаў, што можна вярнуцца, што немцаў ужо няма ў вёсцы і, што вёскі таксама няма...
Мы хадзілі да суседзяў грэцца
Надзея Захараўна выцірае далоняй набегшыя слёзы, зноў доўга маўчыць. Я разумею, яна там, на попелішчы, у каторы раз аплаквае свой родны куточак.
– Грыцкі нашы амаль усе згарэлі. Толькі тры дамы засталося каля чыгункі і яшчэ тры – на канцы вёскі. Мы да восені ў гумне жылі, а потым хросная нас да сябе ўзяла. Яе хатка ўцалела. Але нядўога мы там былі ў яе. Мама з пагарэлых досак шопку збудавала, і мы ў ёй жылі. Тата хварэў і зімою памёр. Сваякі з Дварчанаў памаглі нам сякі-такі домік паставіць. Там мы і жылі. Холадна было. Я брала за руку малодшую сястрычку, і мы хадзілі да суседзяў, прасілі, каб трошкі пагрэцца. Некаторыя пускалі, а другія дадому адпраўлялі. Хлеба ў нас не было, елі толькі бульбу, ды і той не хапала. Сваякі трошкі памагалі, але ўсё роўна цяжка жылося.
Надзея Захараўна распавядае аб тым, як пасватаўся да маці адзін чалавек. А яны, дзеці, абнялі маму і прасілі вельмі, каб не выходзіла замуж. І яна адмовіла таму чалавеку. Так і жылі ўчатыром. Старэйшы брат яшчэ трошкі падрос і пайшоў працаваць на чыгунку. Ужо трошкі стала лягчэй.
– У той маленькай хатцы мы пражылі 15 гадоў, – працягвае бабулька Надзея. –Пабудавалі новы дом, але ў ім мама толькі адзін год пажыла. Пахавалі мы маму, сіротамі засталіся. Але ўжо дарослымі былі, самі аб сабе клапаціліся.
Я замуж выйшла. Двое дзетак нарадзіла – сына і дачушку. Ларыса мая ў Рызе жыве. У яе сын – Максім. А Сярожа мой тут, у Грыцках. У яго сынок таксама Сярожа, на мытні працуе, а дачушка Люда – загадчыца магазіна ў Гродна.
Я 45 гадоў у атэлье працавала. Ужо шмат гадоў на пенсіі. У сына цяпер жыву. Добра мне тут, клапоцяцца аба мне, даглядаюць. Я ўдзячна вельмі.
Гляджу на бабульку Надзю, слухаю яе і спрабую ўявіць сабе маленькую хударлявую дзяўчынку з карымі вочкамі. Вось яна з мамай, татам, братам і сястрою бягуць у лес, хаваючыся ад бяды, яшчэ не разумеючы ўсяго, што адбываецца навокал, вось бачыць расстраляных салдатаў, а потым хлопчыка, які плача над забітымі бацькам,.забіваеецца ў куток, калі немцы асцярвянела б’юць тату. Я сабе толькі ўяўляю, а яна ўсё гэта перажыла. Яна прайшла праз усе гэтыя пакуты. Добра разумею, што апякае яе грудзі. Гэта дзіцячымі слязьмі плача яе дарослая душа і будзе плакаць, пакуль б’ецца сэрца.
Ядвіга КОБРЫНЕЦ
Фота аўтара